dissabte, 15 de gener del 2011

Gwalia Deg, Nebraska - am y pumed tro

Soniais yn y dyddlyfr am Gwalia Deg yn nhalaith Nebraska ar 15 Gorffennaf 2006, 15 Medi 2008, 16 Medi 2008 a 8 Ebrill 2010.

O dipyn i beth yr wyf wedi bod yn dodi at ei gilydd y wybodaeth sydd wedi dod i law am y sefydliad hwnnw, ac yr wyf wedi ychwanegu tudalen amdani at ein gwefan (Gwefan Cymru a Chatalonia)


http://kimkat.org/amryw/1_alltudiaeth/america_gwalia_deg_2781k.htm



.

Gyda llaw, yn Wymore y mae Canolfan Treftadaeth Gymreig y Gwastadeddau Mawr / Great Plains Welsh Heritage Centre sydd yn ceisio rhoi ar gof a chadw hanes yr arloeswyr o Gymry yn nhalaith Nebraska. Maen nhw wedi achub swmp o ddeunydd gan ddisgynyddion yr hen Gymry  - ysywaeth mewn ardaloedd eraill a fu gynt yn Gymreig ychydig iawn sydd wedi goroesi o'r hen ddyddiau.

Er mor agos y mae Gwalia Deg a Swydd Clay i Swydd Gage, nid oes gan y Ganolfan fawr o wybodaeth am Gwalia Deg hyd yn hyn.


divendres, 14 de gener del 2011

Flint Creek, Iowa, eto

Ym mis Awst buom yn chwilio un prynhawn Gwener am fynwent y Cymry ar bwys Mediapolis, yn nhalaith Iowa, ond yn ofer.

Rwy’n rhyfeddu erbyn hyn pa mor hawdd yw mynd ati o dref Mediapolis – ond y diwrnod hwnnw er chwilio amdani, dan fynd i lan ac i lawr y lonydd cefn (neu’r heolydd grafel a’r traciau pridd a bod yn fanwl), nid oedd modd ei darganfod.

Flint Creek oedd enw’r sefydliad – felly rhaid bod mewn rhyw fan ar lannau’r nant (Flint River yw’r enw erbyn heddiw).

Nid oedd brodorion y lle yn gwybod fawr ddim am y fynwent, a llai byth am yr hen arloeswyr o Gymry – mewn gwirionedd, pobl o bant oedd llawer mae’n debyg, wedi symud i fyw i gefn gwlad.

Yn y motel un noson, neu tu faes o dan y sêr yn y maes pebyll noson arall, bûm yn craffu ar fapiau lloeren Google ar y cyfrifiadur – ond megis chwilio am nodwydd mewn tas wair y bu’r cyfan.

Dychwelson ni’r archwilwyr ddau ddiwrnod wedyn i Swydd Des Moines, gan foduro i lawr o Iowa City, a’r tro hwnnw daeth llwyddiant i’n rhan. Ar lan y nant mewn llwyn o goed yr oedd y fynwent.

O edrych ar Mediapolis ar fapiau Google yn awr, dacw’r fynwent mor olau â’r dydd, lle mae Heol Mediapolis yn croesi'r nant o'r enw Flint Creek (Sylwer taw cilfach fôr yw creek y Sais, ond i'r Americaniaid nant yw'r ystyr)

Rhaid bod rhyw hen ddywediad yn crisialu’r syniad o ddod i adnabyddiaeth lle ar ôl oriau o chwilio amdano - efallai bod rhyw ddoethair bach yn Y Myfyryian  – rhywbeth megis “dieithr nes cyfarwydd”.

http://www.youtube.com/watch?v=hXU1GWdBKb8 Mynwent y Cymry yn Flint Creek











Yn yr iaith fain y mae’r rhan fwyaf o’r arysgrifiadau, er bod ambell un yn Gymraeg.
Mae llawer o’r arysgrifiadau yn amhosibl i’w darllen erbyn heddiw gwaetha'r modd, a llawer o'r cerrig beddau wedi eu torri yn eu hanner. 


Dyma Iorthryn eto yn sôn am y sefydliad hwn: (HANES CYMRY AMERICA; A’U SEFYDLIADAU, EU HEGLWYSI, A’U GWEINIDOGION, EU CERDDORION, EU BEIRDD, A’U LLENORION; YN NGHYDA THIROEDD RHAD Y LLYWODRAETH A’R REILFFYRDD; GYDA PHOB CYFARWYDDIADAU RHEIDIOL I YMFUDWYR
I SICRHAU CARTREFI RHAD A DEDWYDDOL. GAN Y PARCH. R. D. THOMAS  (IORTHRYN GWYNEDD.). 1872.)

6. FLINT CREEK, Des Moines Co., Iowa, (Pleasant Grove P.O.) - Saif y sefydliad Cymreig bychan hwn tua 25 milldir i’r de o sefydliad Long Creek. Gellir myned o Columbus Junction, neu o Burlington yno yn awr gyda y “Burlington, Cedar Rapids, and Minnesota R.R,” trwy ddisgyn yn Kossuth Depot. Pedair milldir sydd oddiyno at y capel. Nid yn Sperry Depot, a’r Morning Sun Station, lle mae Hugh Edwards, Ysw., a’i deulu yn byw, gynt o Geryg-y-Druidion [sic], Sir Ddinbych, G.C. Mae efe a’i deulu yn aelodau yn yr eglwys Annibynol yn Flint Creek. Gwlad ardderchog a ffrwythlon sydd oddiyno am filldiroedd hyd Flint Creek; ac oddiyno trwy Pleasant Grove, ar draws y wlad hyd New London, neu Danville, ar y “Burlington & Missouri R.R.”

Y sefydlwyr cyntaf yn Long Creek [sic - Flint Creek y dylai fod, mae'n debyg] oeddynt John Jones a’i wraig, o Sir Fon, G.C., aelodau crefyddol gyda y T.C. Daethant yno yn ngwanwyn y fl. 1842. Buont feirw tua’r fl.
1855, a chladdwyd hwynt yn y fynwent wrth y capel. Mae eu meibion, Edward Jones a John J. Jones, a’u teuluoedd, yn dyddynwyr parchus yn yr ardal eto. Wedi hyny daeth Jonah Morris, o Sir Gaer, D.C., yno gyda’i wraig a’i blant yn 1843. Claddwyd Mr. Morris yn Long Creek [sic - Flint Creek y dylai fod, mae'n debyg], a symudodd ei weddw i Newark, Ohio. Daeth James Thomas, o Sir Gaer, D.C., yno yn 1843. Claddwyd ef yn mynwent y capel Mai, 1868. Mae ei weddw a’i fab yn byw yn yr ardal eto. Daeth John Jacobs, Sir Gaer, D.C., yno yn 1843. Bu ef yn California. Joshua Jones a’i wraig a ddaeth yno o New York yn 1845. Claddwyd ef wrth gapel y Bedyddwyr Saesonig yno tua’r fl. 1856. Mae ei weddw yn byw yn yr ardal eto. Yr un fl., 1845, daeth Benjamin Jones a’i wraig yno o Lundain, Lloegr. Pobl grefyddol oeddynt gyda y T.C. Claddwyd ef mewn mynwent yn agos i Pleasant Grove yn y fl. 1846. Ei weddw ef yw Mrs. Jacobs; ei fab ef yw Benjamin Jones, a’i ferch ef yw gwraig Thomas Thomas (B.,) sydd yn byw yno eto. Thomas Evans, o Sir Aberteifi, a’i wraig a’i blant, a ddaethant yno yn 1845. Pobl grefyddol gyda yr Annibynwyr oeddynt. Bu ef a’i wraig a dwy o’i ferched farw o’r cholera, a chladdwyd hwynt yn mynwent y capel. Mae Mr. Henry Evans, eu mab, yn byw yn yr ardal eto. Eu merched hwy yw Mrs. Gowdy, o Flint Creek, a Mrs. Gartley yn Burlington. Daeth Robert Jones a’i wraig a’u plant, o Sir Fon, yno yn 1845. Yr oedd ef y pryd hyny yn aelod gyda’r Eglwyswyr, a’i wraig gyda’r Bedyddwyr. Yr oedd y ddau yn fyw yno yn niwedd y fl. 1870. Claddwyd dau o’u plant yn mynwent y capel; ond y mae y rhai canlynol yn fyw ac yn gysurus: - John E. Jones (A.,) David E. Jones (B.,) Isaac N. Jones (A.,) Sarah, gwraig y Parch. Thomas W. Evans, William W. Jones, Clay City, Clay Co., Illinois. Daeth Erasmus Evans a’i wraig, a’i feibion a’i ferched yno yn 1845, o rywle yn agos i dref Caernarfon, G.C. Prynasant 40 erw o dir tua milldir i’r gorllewin o’r capel. Dychwelasant i’r gweithiau glo, i’r dwyrain o St. Louis, Missouri. Pobl anghrefyddol oeddynt. Dichon eu bod wedi eu claddu. Os oes rhai o’u perthynasau yn fyw, dymunwyf eu hysbysu fod y tir heb ei gau i mewn eto, ac y gallant ei adfeddianu trwy dalu yr holl drethi.

Tua’r fl. 1850, ymfudodd amrai oddiyno i California, ac ni ddaeth llawer o honynt byth yn ol. Ymadawodd Thomas Lewis, John Davies, a David Williams, i leoedd ereill; ac ymadawodd Thomas Lewis (B.,) a’i deulu, gynt o Sir Benfro, D.C., i Dawn, Missouri, yn 1848. Lleihawyd y boblogaeth Gymreig.

Prynodd llawer o’r sefydlwyr cyntaf Land Warrants am $30 i $150, a sefydlasant ar diroedd da o goed a doldiroedd (prairies.) Mae aber fechan y Flint Creek yn rhedeg drwy yr ardal, ac oddeutu hono mae digon o goed ac o geryg. Mae rhai tai da wedi eu hadeiladu yn yr ardal gan y Cymry; ac y mae rhai o honynt yn bobl gyfoethog, a haelionus at bob achos da. Dyma restr o enwau y preswylwyr Cymreig yn Tachwedd, 1870: -

ENWAU. O BA LE O GYMRU? &C. PA BRYD?

Robert Jones / Mon, G.C. / 1843
John R. Jones / Mon, G.C. / 1843
David R. Jones / Mon, G.C. / 1843
Mrs. Joshua Jones / New York, N.Y. / 1843
Isaac N. Jones / Ganwyd yno yn / 1844
Mrs. Ann Thomas / Sir Gaer, D.C. / 1845
Henry Evans / Aberteifi, D.C. / 1845
Benjamin Jones / Llundain / 1845
Mrs. Jacobs / Llundain / 1845
Thomas Jones / Iowa / 1847
Edward P. Hughes / Liverpool / 1850
William E. Jones / Fflint, G.C. / 1853
Edward Jones / Mon, G.C. / 1855
John J. Jones / Mon, G.C. / 1846
William W. Williams / Mon, G.C. / 1853
William Lloyd / Ohio / 1858
William James / Sir Gaer, D.C. / 1858
William W.Jones / Arfon, G.C. / 1858
Thomas H. Evans / Ohio / 1865
William L. Roberts / Meirion / 1868
Hugh Jones / Mon / 1867
Richard Jones / Mon / 1868
William D. Roberts / Meirion / 1869

Mae yn yr ardal tua 24 o deuluoedd, a thua 120 o boblogaeth Gymreig. Yn eu plith mae amrai o bobl ieuainc yn gwasanaethu.

Ffurfiwyd yr Eglwys Gristionogol Undebol (The Christian Society) yn nhy Jonah Morris, gan y Parch. David Knowles (A.,) yn Mehefin, 1848, gydag ychydig o aelodau. Adeiladwyd y capel cyntaf yno gan yr hen Gristion ffyddlon John Jones (T.C.,) bron oll ar ei draul ei hunan. Gwnaed y capel newydd hardd presenol yn 1868. Traul, $11,100. Talwyd yr oll gan yr ardalwyr. Da iawn. Aelodau, 40; Ysg. Sab., 50; cynulleidfa, 80. Diaconiaid - Thomas Edwards, Richard Jones, trysorydd; a Benjamin Jones, Ysgrifenydd, Bu y gweinidogion canlynol yn llafurio yno: - Parchn. David Knowles, George Lewis, John Pryce Jones, John Price, Thomas W. Evans (14 o flyneddau); Evan Griffiths, am ychydig amser. Eu gweinidog presenol yw y Parch. Robert Evans, gynt o Waukesha Co., Wis.

dimarts, 11 de gener del 2011

Sefydliad y Cymry yn Big Rock, Illinois

Dydd Calan 2011 (dydd Sadwrn) hyd Ddydd Sadwrn 8 Ionawr 2011. 

Wythnos yng Nghanolbarth Gorllewinol yr Unol Daleithiau, yn dioddef y tywydd oer oer – y tymheredd islaw sero gydol yr amser a gwynt main ar ben hynny. 

Ond cyfle heb ei ail i olrhain ambell un o’r hen sefydliadau’r Cymry. 

Ddydd Sul yr ail ddydd o’r flwyddyn newydd aethom ni'r olrheinwyr o Chicago i Ogledd-orllewin Iowa, trwy’r ardaloedd a fu gynt yn rhai Cymreig (a Chymraeg) ond ysywaeth heb gael aros i’w harchwilio am fod yr amser yn brin. 

Dim ond gweld yr enwau ar yr arwyddion heol, enwau sydd yn gyfarwydd o ddarllen cyfrol Iorthryn Gwynedd “Hanes Cymry America”. Racine, Milwaukee, Waukesha, Madison, Sun Prairie, Dodgeville, Blue Mounds, Mineral Point...

Yn Linn Grove, Swydd Clay, Iowa cefais dynnu lluniau wrth i’r haul fachlud o Fynwent yr Arloeswyr Cymreig (Welsh Pioneer Cemetery) a orweddai o dan haen denau o eira.
Llecyn hyfryd mewn llwyn o goed oedd y fynwent ddwy flynedd yn ôl, a’r coed yn arbed y cerrig beddau rhag mileindra’r gwynt, am mai ar yr hen breri y mae’r fynwent, uwchben pentre Linn Grove i lawr yn y cwm. Ond llwm a thrist ei golwg yr oedd y fynwent ym mis Awst – y coed i gyd wedi eu torri a’u clirio, a rhai  o’r cerrig beddau yn gorwedd blith draphlith ar lawr.  Meddwl yr oeddwn taw ôl fandaliaid a welwn, ond pam y cliriwyd y llwyn bach cysgydol? 

Rhywrai yn y cylch yn sôn wrthym wedyn am drowyntoedd yr haf oedd wedi achosi tipyn o ddifrod mewn ambell fan. Efallai dyna sydd yn esbonio yr olwg druenus arni.
Ar y daith yn ôl o Iowa i Chicago bu’n bosibl gwneud gwibdaith i dri sefydliad Cymreig yn nhalaith Illinois – Coal Valley ar bwys Rock Island a’r Afon Mississipi yng ngorllewin y dalaith; ac yn y dwyrain, Braceville, ar bwys Coal City a Wilmington, Illinois; a Big Rock, ar bwys Aurora, Illinois. Y ddau gyntaf yn hen ardaloedd y pyllau glo, ond erbyn hyn mae’r diwydiant glo wedi hen ddarfod. Naws ddeheuol i’r cyfenwau yno – Prosser, Morgan....

Nos Wener bûm yn aros yn Joliet, gan fwriadu teithio ddydd Sadwrn  i ddal yr awyren i Zürich ym Maes Awyr O’ Hare (hynny yw, Ó hEidhir!) yn Chicago. Gwelasom ei bod yn bosibl gwneud dargyfeiriad bach a mynd yno drwy bentref Big Rock, heb fod ymhell o Joliet. Soniwyd amdano gan Iorthryn Gwynedd fel un o sefydliadau Cymreig talaith Illinois.
Bûm am bum deg munud ar wib trwy’r fynwent yn yr oerni deifiol yn tynnu lluniau nes ei bod yn ddau o'r gloch. Bu rhaid cyrraedd y maes awyr ewrbyn pedwar. Lle tawel a llonydd oedd y fynwent honno, yr unig swn oedd ambell gar yn mynd heibio a lleisiau tri o lanciau oedd yn chwarae hoci iâ ar gae gerllaw, dros y nant sydd yn llifo gydag ochr goediog y fynwent.

http://www.youtube.com/watch?v=sSPaIvYFelc Rhan 1: Y daith o Joliet i Big Rock



http://www.youtube.com/watch?v=fNNWvZdPooE Rhan 2: Y cerrig beddau ym Mynwent Big Rock








HANES CYMRY AMERICA;
A’U SEFYDLIADAU, EU HEGLWYSI, A’U GWEINIDOGION,
EU CERDDORION, EU BEIRDD, A’U LLENORION;
YN NGHYDA
THIROEDD RHAD Y LLYWODRAETH A’R REILFFYRDD;
GYDA PHOB
CYFARWYDDIADAU RHEIDIOL I YMFUDWYR
I SICRHAU CARTREFI RHAD A DEDWYDDOL.

GAN Y PARCH. R. D. THOMAS,
(IORTHRYN GWYNEDD.)
UTICA, N.Y.
T. J. GRIFFITHS, ARGRAFFYDD, EXCHANGE BUILDINGS:
1872.


Sefydliad Cymreig BIG ROCK, Kane Co., Illinois. - Gorwedda Kane Co., tua 30  milldir i’r gorllewin o Chicago; a’r ffordd nesaf a rhwyddaf i fyned i sefydliad y  Cymry yno, yw myned gyda y train ar y “Chicago, Burlington, & Quincy Railroad,” o  ddinas Chicago i dref Aurora, (30 milldir,) yr hon yw prif dref marchnad y Cymry; ac y  mae ffordd dda i fyned oddiyno gyda cherbyd a cheffylau, neu gyda y Branch R.R. tua  12 milldir.  

Township
yw Big Rock, yn 6 milldir o hyd wrth 6 o led. Yr oedd digon o dir rhad y  Llywodraeth i’w gael yno yn 1840. Tir lled wastad yw yr oll o hono; ond ceir ynddo rai  codiadau bychain; ac y mae arno lawer o goedydd da ar lanau yr afonydd bychain sy’n  rhedeg drwyddo, ac mewn manau ereill. Ceir ynddo hefyd lawer o ddoldiroedd  (prairies). Tir da ydyw oll, (black loam soil). Codir llawer o wenith, ac Indrawn, ceirch,  timothy, &c., ynddo . Lle da i fagu gwartheg a moch, &c. Gwenith, 15 bwsiel yr erw;  corn, o 40 i 50 bwsiel yr erw. Y mae yno lawer o berllanau a gerddi da; ychydig o goed  peaches. Fences da yn tyfu o hadau yr Osage Orange; ond fences byrddau a arferir  amlaf yno.   

Y sefydlwyr cyntaf oeddynt Edward Welding, Morris Price, (Llanidloes), a John Pierce,  (Dinbych). - Daethant yno yn 1840, ac y maent yno eto, yn bobl barchus a chyfoethog.  Yn fuan wedi hyny daeth Richard Roberts, (o Sir Fon), a Daniel Evans, (Neuaddlwyd),  a Richard Morris, (Mon), a David Evans, (Neuaddlwyd), ac ereill, yno. Ond pan ddaeth  Evan Ingram, o Langyniw, Maldwyn, yno, yn 1852, yr oedd pris y tiroedd wedi eu  diwyllio o $20 i $25 yr erw; a’r prairies o $4 i $5 yr erw. Y mae ganddo ef dyddyn  rhagorol yno yn awr; ac y mae yn byw yn dra chysurus arno. Nid ellir prynu tyddynau  diwylliedig yno heddyw heb dalu o $40 i $60 yr erw am danynt. Y mae yno yn awr  sefydliad cryf o Gymry crefyddol a chyfoethog. Y mae yno 73 o deuluoedd, ac oddeutu  365 o wyr, gwragedd, a phlant, gweision a morwynion. Y mae rhai o honynt wedi  priodi a chenhedloedd ereill, a thuag ugain o deuluoedd nad ydynt yn arfer siarad ein  hiaith, nac yn dilyn moddion gras yn y capelau Cymreig; ond y mae ganddynt fawr  barch i’w cenedl. Hyd y gauaf yn gyffredin yw pum’ mis - eira yn disgyn yn niwedd  Rhagfyr yn un droedfedd o drwch; rhewi yn galed, a bydd y ddaiar yn gloedig o  ddechreu Rhagfyr i ddechreu Mawrth.    

Ardal amaethyddol hollol yw Big Rock; nid oes yno un math o bentref; ond y mae yno  lawer o dyddynau ffrwythlon, ac o dai coed rhagorol arnynt. Ceir Post Office yno.  

Mae capel ac eglwys Saesnig gan y Bedyddwyr yn y plwyf, a’r Parch. John Jones, un o  sir Fflint, G.C., yn weinidog iddynt.  

Y ddwy Eglwys ANNIBYNOL Cymreig, - Dechreuwyd pregethu Cymraeg yn yr ardal  er ys llawer o flyneddau, gan y Parch. George Lewis, ac eraill. Sefydlwyd yr eglwys  gyntaf yn nhy John Pierce, Ysw., yn Hydref, 1852, pan urddwyd y Parch. John Daniels  yn weinidog iddynt. Adeiladwyd y capel cyntaf yn haf y flwyddyn 1853; capel coed,  26 wrth 32 tr. Traul, $500. Dim dyled. Aelodau yr hen gapel yn bresenol, 30; Ysgol  Sabbothol, 30; cynulleidfa, 95. Bu y brodyr canlynol yn gweinidogaethu yno: - John  Daniels, Rees M. Evans, Jenkin Jenkins, John Parry, John L. Richards, Benjamin Jones,  Richard Williams, Henry Davies.   

Yn 1860, yn amser y Parch. R. M. Evans, ymranodd yr eglwys, a darfu i un ran o honi  godi capel newydd o’r enw “Peniel,” o fewn dwy filldir i’r hen gapel. Capel da, o goed,  ydyw, 26 wrth 36 troedfedd. Traul, $700. Dim dyled. Aelodau, 30; Ysgol Sabbothol,  40; cynulleidfa, 90. Perthyna i hon hefyd lawer o dyddynwyr cyfoethog a pharchus.  (Bu y ddwy eglwys ar wahan am saith mlynedd; ond gwnaed undeb rhyngddynt yn  amser y Parch. Benjamin Jones, Llanidloes gynt - bu farw yn Iowa.) Y maent yn  cydweithredu yn siriol er ys blyneddau. Y gweinidogion a fu yn gwasanaethu yr  eglwys hon, mewn undeb a’r eglwys arall, oedd Benjamin Jones, Richard Williams, (yr  hwn sydd yn byw ar ei dyddyn yn yr ardal eto,) a’r Parch. Henry Davies, gynt o Nefyn,  Arfon, yr hwn a fu yno o Ionawr, 1869, hyd ddechreu y fl. 1871. Yn Tachwedd, 1870,  gwelais y Cymry parchus canlynol yn iach a chysurus, yn Big Rock: - John Pierce,  James Evans, Evan Ingram, Benjamin Davies, Thomas Jones, Thomas James, Evan  Morgan, David J. Evans, Peter Evans, David Thomas, John Jones, John James, Richard  L. Hughes, ac ereill.